De mentale gezondheid van jongeren in Groningen
Er is veel te doen over de mentale gezondheid van jongeren. Met regelmaat verschijnen berichten over het toenemende aantal jongeren met mentale klachten, waarbij ook vaak de link met de coronatijd wordt gelegd. Eind 2022 deden we in de provincie Groningen een uitvraag onder jongeren in de leeftijd van 12 tot 18 jaar over hun mentale gezondheid. De jongeren volgen allemaal voortgezet onderwijs (vo), verdeeld over de provincie en uit verschillende klassen. De uitkomsten van de uitvraag is met de leerlingen uit één klas per school besproken, om zodoende te kunnen verdiepen op de uitkomsten.
Naast de gesprekken met de jongeren deden we een vergelijkbare uitvraag onder het Groninger (volwassenen) panel, waarbij 384 ouders met schoolgaande kinderen een vragenlijst invulden over hun oudste kind. Het gaat om kinderen in het basisonderwijs tot jongvolwassenen in het hoger onderwijs (ho). We richten ons in dit artikel met name op jongeren in het vo, en benoemen eventuele verschillen met het mbo en ho.
Mentale gezondheid is in de literatuur omschreven als “een manier waarop je je verhoudt tot jezelf en tot anderen en hoe je omgaat met de uitdagingen in het dagelijks leven. Tegelijkertijd gaat het ook over hoe jij en anderen in de samenleving dit ervaren” (Van Bon-Martens et al., 2022). Aan de panelleden legden we dit uit als: ‘’dat je lekker in je vel zit, minder last hebt van stress, je kan genieten van het leven, goed om kan gaan met veranderingen en tegenslagen beter aan kunt’’.
Ervaren van stress
De jeugdpanelvragenlijst is ingevuld door 238 leerlingen. Er namen iets meer meisjes (55%) dan jongens deel en de jongeren volgen op vmbo-tl, havo of vwo-niveau onderwijs. De helft van de leerlingen uit het jeugdpanel geeft aan (soms) stress te ervaren. Maar een enkeling (5%) zegt nooit stress te hebben. Meisjes geven vaker dan jongens aan last van stress te hebben. Zij voelen zich ook vaker eenzaam of angstig dan jongens.
Ouders met kinderen in het vo, mbo en ho rapporteren dezelfde ervaringen, hun kinderen hebben veel (25%) tot soms (35%) stress, en hebben weleens last van angst (40%) of zijn eenzaam (33%). Een vijfde van de ouders weet niet of hun kind zich eenzaam voelt.
Deze inzichten sluiten aan bij landelijk onderzoek. Van de jongeren in het voortgezet onderwijs (12 t/m 16 jaar) ervaart 31% relatief veel mentale problemen, meisjes geven aan meer problemen te hebben dan jongens, met name op emotioneel gebied. Meer vergelijkbare onderzoeksresultaten zijn aan het einde van het artikel beschreven.
We legden de jongeren enkele stellingen voor over wat ze doen als ze niet goed in hun vel zitten. Meisjes geven hierbij vaker aan dan jongens dat ze moeite hebben om hulp te vragen, te praten over problemen en zelf oplossingen te vinden. 14- en 15-jarige jongeren ervaren meer stress dan 12- en 13-jarigen.
Ook geeft deze eerste groep jongeren aan dat ze zich wat vaker eenzaam voelen dan 12- en 13-jarigen. Bij de jongeren van 16 jaar en ouder zien we geen verschillen ten opzichte van de andere leeftijdsgroepen, ook niet wat betreft het omgaan met stress.
We zien verder verschillen tussen de opleidingen in stressbeleving. Jongeren in de theoretische leerweg van het vmbo ervaren minder stress dan jongeren in havo- en vwo-klassen. Jongeren in het vwo zeggen iets vaker eenzaam te zijn dan vmbo’ers en havisten. In het omgaan met stress zijn er geen verschillen tussen opleidingsniveaus, bijvoorbeeld om hulp te vragen of te praten over zaken waar ze mee zitten.
Oorzaken van stress
In het algemeen krijgen de jongeren vooral stress op school (36%) en bij het huiswerk (48%). In de verdiepende gesprekken geven jongeren aan dat ze zich door stress niet kunnen concentreren op schoolwerk, het huiswerk uitstellen of dat ze niet weten waar ze moeten beginnen. Sommigen blijven het dan toch stug proberen, anderen gaan bijvoorbeeld tv kijken of zoeken andere afleiding. Zo zegt een jongere uit het panel: ‘’Alle dingen die ik moet doen, zowel sport, het verzorgen van mijn paarden, het huishouden, schoolwerk en leerwerk en zorgen voor een goede toekomst kan ik niet allemaal voor elkaar krijgen. Het is gewoon te veel’’.
Belangrijke redenen van stress zijn het willen halen van hoge cijfers (55%), het nadenken over de toekomst (33%) en het vergelijken met anderen (27%). Verwachtingen vanuit de samenleving spelen soms ook mee, zo blijkt uit de volgende quote van een jongere: ‘de hele maatschappij verwacht iets van je, maar ondertussen heb je als tiener vaak geen stem of wordt je niet serieus genomen omdat volwassenen neerkijken op tieners en kinderen, want ze zitten middenin de puberteit, zijn impulsiever, naïever enzovoort. Terwijl tieners en kinderen soms juist andere inzichten hebben of een belangrijke mening hebben’’. Ouders geven vergelijkbaar gewicht aan het nadenken over de toekomst (33%) en het vergelijken met anderen (20%), maar denken minder vaak dan de jongeren zelf aan het willen halen van hoge cijfers (30%). In de open antwoorden van ouders komt wel prestatiedruk aan de orde. Zo zegt een ouder: “Zijn manier van leren sluit niet aan bij hoe hij het op school krijgt. Er wordt veel lezen en concentratie gevraagd. Mijn zoon is heel beweeglijk en heeft weinig concentratie. Wat van hem wordt gevraagd past niet bij wie hij is. Prestatiedruk is ook hoog“. Sommige ouders zien ook andere oorzaken van stress: “Doordat mijn kind zijn schoolwerk heeft uitgesteld”.
Stressvermindering op school
Uit een brainstormsessie met de jongeren komt naar voren dat het zou helpen om meer tijd tussen de toetsen te hebben, muziek te kunnen luisteren tijdens de les bij zelfstudie, en kortere schooldagen te hebben, zodat er meer tijd voor huiswerk is. Ook kan het lesgeven zelf anders ingericht worden: het eerste uur iets minder intensief maken om rustig op te kunnen starten, de uitleg van docenten niet te lang laten duren, zodat er tijd en energie overblijft om zelf aan de slag te gaan in de les. Daarbij zien de jongeren ook graag dat docenten meedenken bij onvoldoende resultaten, dus niet alleen zeggen dat de leerling beter moet plannen, maar samen met de leerling nagaan waar de onvoldoende precies door komt (de achterliggende factor).
Het uiten van stress
De stress komt bij de jongeren op verschillende manier tot uiting. Jongeren noemen zaken als moeite met concentreren (58%) en snel boos worden (44%). Een derde van de jongeren krijgt ook wel eens hoofdpijn, heeft vervelende gedachten of weinig energie. Ouders herkennen dit ook in dezelfde mate bij hun kinderen, en noemen daarnaast ook slapeloosheid, huilbuilen en buikpijn (bij grofweg een kwart van de jongeren).
Jongeren noemen verschillende manieren om met stress om te gaan. Sommige jongeren zeggen dat ze om de stress moeten huilen, dat ze willen slapen, eten of erover praten. Andere jongeren zoeken afleiding in de vorm van gamen, muziek luisteren, Netflix kijken, sporten of relaxen. Een enkeling doet eigenlijk niets specifieks. Ouders noemen dat hun kinderen afleiding gaan zoeken, zich terugtrekken, boos of prikkelbaar worden, druk doen, klagen of erover praten. Ouders reageren vervolgens daar op verschillende manieren op: ze luisteren, praten, relativeren, denken mee in oplossingen of troosten. Een ouder zegt: ‘‘Ik probeer op de juiste manier aandacht te geven en wel te praten over de situatie. Een oplossing geven helpt vaak niet. Een dikke knuffel helpt vaak wel’’.
Meer dan de helft van de ouders geeft aan dat hun kind soms moeite heeft om met bepaalde situaties om te gaan, bijvoorbeeld om te praten over dingen waar hij of zij mee zit. In meer dan de helft van gevallen vraagt hun kind wel hulp als het ergens mee zit. Daarnaast zegt een kwart van de ouders dat ze het lastig vinden om hun kind te helpen wanneer het mentaal niet zo goed gaat, dat ze ook niet zo goed kunnen inschatten hoe het precies gaat met hun kind en dat hun kind het moeilijk vindt om te laten zien wanneer het niet goed gaat.
Driekwart van de jongeren geeft aan dat ze iemand hebben waar ze naartoe kunnen als er iets vervelends gebeurt. De overige jongeren weten het niet precies of willen het juist niet met iemand delen. Ouders geven in grote meerderheid (95%) aan dat er iemand is waar hun kind naar toe kan gaan.
Coronacrisis: Lockdowns en schoolsluitingen
De aandacht voor de mentale gezondheid van jongeren nam toe tijdens de coronacrisis en bijbehorende lockdowns. CBS-onderzoek liet zien dat jongvolwassenen mentaal het zwaarst werden getroffen. Ook de jongeren in ons jeugdpanel voelden zich tijdens deze periode vaker gestrest, angstig of alleen (25%). In het Groninger panel zeiden eveneens een kwart van de ouders dat hun kind problemen had met zijn/haar mentale gezondheid. In het mbo en ho speelde dit volgens ouders nog iets vaker op bij hun kinderen. Eerder panelonderzoek tijdens de coronacrisis van Sociaal Planbureau Groningen liet een vergelijkbaar beeld zien.
Jongeren zelf zeggen zich niet vaak eenzaam te hebben gevoeld (18%), terwijl bijna de helft van de ouders zeggen dat hun kind eenzaam was (46%). Ouders en jongeren zaten wel meer op één lijn over verveling tijdens de coronacrisis en het moeite hebben met digitaal onderwijs (bijna 50%). ‘‘Online lessen waren vaak saai’’, aldus een ouder. De helft van de ouders geeft ook aan dat hun kind zich minder gelukkig voelde. Enkele kinderen bloeiden juist op: ‘‘Mijn kind was juist gelukkiger omdat ze niet naar school kon of mocht, ze presteerde ook beter daardoor’’ en ‘‘Mijn oudste kind had eerst moeite met online school door corona, maar daardoor juist geleerd zelfstandig te werken, te plannen en vond de rustige leeromgeving erg prettig’’.
Voor bijna de helft van de jongeren zorgde de coronacrisis voornamelijk voor verveling, ook al gaven sommige jongeren aan dat ze thuisonderwijs prima vonden. Het grootste deel van de jongeren is tot slot niet bang voor een nieuwe corona-uitbraak.
Jongeren in aardbevingsgebied
Binnen het volwassenenpanel keken we tot slot naar verschillen als gevolg van het al dan niet wonen in een aardbevingsgebied. Ouders van jongeren in aardbevingsgebied antwoorden vergelijkbaar met ouders elders in de provincie als het gaat om het last hebben van stress, angst, eenzaamheid of depressieve gevoelens. Volgens de ouders zijn er ook geen aanwijzingen voor verschil in omgang met lastige situaties en in mate van hulp vragen. Ouders benoemen het thema wel soms als oorzaken van stress: ‘‘het gedoe rondom de aardbevingen’’, ‘‘niet in een eigen huis kunnen wonen’’ en ‘‘aardbevingen en alle bouwwerkzaamheden om ons heen zorgt voor veel overlast’’.
Een betekenisvol verschil is dat in aardbevingsgebied ouders vaker aangeven dat jongeren bang zijn voor een nieuwe lockdown en schoolsluiting. En ook dat hun kind door en tijdens schoolsluitingen en lockdowns zich eenzaam voelde. Zo lieten ouders optekenen: ‘‘In combinatie met de onveiligheid thuis vanwege de gasbevingen was er een dubbele mentale belasting.’’, ‘‘gevolgen van aardbeving schade, hoe dit verliep, hebben ook stress opgeleverd voor mijn kind’’ en ‘‘De kinderen en jongeren in Groningen zijn beduidend minder weerbaar geworden door de combinatie met de aardbevingsproblematiek’’.
Tot slot is de mentale gezondheid van jongeren in de leeftijd van 12 tot en met 25 jaar afgelopen jaren ook landelijk gemonitord, zoals in de Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen 2022 en ook door het RIVM en Netwerk GOR in het gezondheidsonderzoek COVID-19. In het zesde kwartaalonderzoek (van december 2022) bleek een ruime meerderheid van de jongeren geen mentale klachten te hebben, maar het aantal jongeren dat klachten ervaart neemt niet verder af. Bijna de helft van de jongeren geeft aan dat ze wel eens gestrest zijn en zich wel eens eenzaam te voelen.
Vergelijkbare resultaten zijn ook te lezen in de Gezondheidsmonitor Jeugd uit 2021. Deze monitor levert ook cijfers op per regio en gemeente. Eind 2021 vulden daarvoor tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs digitale vragenlijsten in. In Groningen voelde 47% van de jongeren zich vaak gestrest, vooral over school/huiswerk (35%), en alles wat jongeren moeten doen; bijbaantje, sporten, school, social media (27%). Stress door eigen problemen (15%) komt wat vaker voor dan stress door de situatie thuis (10%). In dezelfde periode wees een vergelijkbaar landelijk onderzoek er op dat de mentale gezondheid van jongeren verder onder druk is komen te staan in afgelopen jaren en met name onder meisjes is verslechterd. Dit is volgens de onderzoekers te wijten aan de toegenomen prestatiedruk en de coronacrisis. Ook in de provincie Groningen is de mentale gezondheid van jongeren en jongvolwassenen achteruit gegaan, zo valt te lezen in de recent gepubliceerde Brede Welvaart Monitor 2022. Landelijke en regionale onderzoeksresultaten van afgelopen jaren komen overeen met de recente resultaten uit het jeugdpanel Groningen.
Jeugdpanel geeft tips voor stressvermindering
Op basis van onderzoek en signalen uit de samenleving heeft het kabinet besloten halverwege 2022 een aanpak te lanceren: ‘Mentale gezondheid: van ons allemaal’. Het overkoepelende doel is om mentale gezondheid bespreekbaar te maken en klachten te voorkomen, met specifieke aandacht voor jongeren. Ook al zijn er flinke wachttijden binnen de professionele hulp (Jeugd GGZ), de jongeren in het Groninger jeugdpanel hebben genoeg ideeën hoe stress te verminderen en mentale gezondheid in het oog te houden op school. Zo zien graag dat er op school voldoende tijd en ruimte is om het huiswerk af te ronden, zodat je dit niet mee naar huis neemt. En ze noemen bijvoorbeeld persoonlijke begeleiding en psychologische hulp op school. Dat er iemand is die meedenkt in oplossingen en dat je weet dat je bij iemand terecht kunt. Het liefst gaat het om een persoon waar ze vertrouwd mee zijn, iemand die ze regelmatig zien of spreken.
Ruim een kwart van de jongeren heeft stress door alles wat ze moeten doen, denk aan sport, bijbaantjes, school en huiswerk. De afstemming kan zoek raken bij al deze activiteiten en maatschappelijke druk, waardoor jongeren overvraagd en gestrest raken. De jongeren lijken baat te hebben bij het gesprek hierover, individueel of in de klas. Bijvoorbeeld om het beeld over de verwachtingen vanuit de maatschappij (vergelijking met anderen, social media) bij te stellen, zodat ze beter zich ertoe kunnen verhouden, en het voor jongeren minder een stressbron is.
