Armoedebestrijding in Groningen: De cirkel van generatiearmoede 

Geschreven op 15 november 2023

“Het gedrag dat voortkomt uit traumareacties, wordt vaak niet begrepen. Dit zorgt ervoor dat kinderen en volwassenen afgewezen worden op basis van hun gedrag, met sociale uitsluiting tot gevolg.”

Generatiearmoede is een ingewikkeld maatschappelijk probleem waarbij families van generatie op generatie minder kansen krijgen dan anderen en daardoor niet uit armoede ontsnappen. Het huidige systeem van armoedebestrijding schiet tekort om de cirkel van generatiearmoede te doorbreken, zo blijkt uit onderzoek van Sociaal Planbureau Groningen. Dat moet anders en beter. Maar hoe?

In dit onderzoek duiken we in 10 levensverhalen van moeders die zijn opgegroeid in generatiearmoede. Wat deed opgroeien in generatiearmoede met ze? Hoe heeft het ze gevormd, ook op latere leeftijd? En wat hielp hen om de cirkel te doorbreken?

Uitlegvideo De cirkel van generatiearmoede

Ingrijpende jeugdervaringen

Ervaringen die horen bij opgroeien in armoede kunnen zeer ingrijpend zijn, of ze nou plaatsvinden in de familiesfeer, op school of in de samenleving als geheel. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die opgroeien in armoede vier keer vaker ingrijpende jeugdervaringen meemaken dan andere kinderen (Hughes, e.a., 2017; Maguire-Jack, e.a., 2021).

Het meemaken van ingrijpende ervaringen heeft een enorme invloed op het verdere verloop van het leven. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die in hun jeugd zes of meer ingrijpende ervaringen meemaken gemiddeld twintig jaar korter leven dan kinderen die geen ingrijpende ervaringen meemaken (Brown, e.a., 2009). Dit soort ervaringen en de gevolgen ervan zijn een belangrijke factor in de zichzelf herhalende cirkel van generatiearmoede.

Alle moeders uit ons onderzoek groeiden op in een gezin waar weinig geld was. De moeders omschrijven hoe ze dat als kind haarfijn aanvoelden, ook al probeerden ouders de kinderen af te schermen van de financiële zorgen die er waren. Naast de financiële zorgen binnen de thuissituatie, omschrijven veel moeders patronen van opeenvolgende ingrijpende ervaringen.

Constante staat van alertheid

Veel van de moeders in het onderzoek hebben het gevoel dat ze fases in hun kindertijd hebben overgeslagen. Vaak moesten ze al op jonge leeftijd verantwoordelijkheden op zich nemen die hun ouders niet konden dragen. Beladen met dit soort verantwoordelijkheden en deze vormen van stress was er voor de moeders uit dit onderzoek maar weinig ruimte om kind te zijn. Ook op volwassen leeftijd staan veel van de moeders nog altijd ‘aan’. Ze zijn constant alert op signalen van onveiligheid.

Vechten, vluchten of bevriezen

Door deze constante alertheid, kan een klein signaal van onveiligheid of een herinnering voor heftige reacties zorgen. Sommige moeders maken in zo’n geval dat ze wegkomen uit de situatie. Anderen reageren assertief en proberen zelf controle te krijgen over de situatie door bijvoorbeeld hun stem te verheffen. Weer anderen schakelen hun gevoel uit en ondergaan simpelweg de situatie.

De reacties van de moeders op stressvolle situaties komen overeen met de drie bekendste vormen van een traumareactie: vechten, vluchten of bevriezen.

Gedrag wordt niet begrepen

Het gedrag dat voortkomt uit traumareacties, wordt vaak niet begrepen. Dit zorgt ervoor dat kinderen en volwassenen afgewezen worden op basis van hun gedrag, met sociale uitsluiting tot gevolg. Ook staat het onbegrip over dit gedrag gepaste hulpverlening in de weg. Uit de verhalen van de moeders blijkt dat ze, zelfs wanneer ze direct om hulp vroegen, niet serieus werden genomen. Zo raken mensen verstrikt in een situatie waarin hun gedrag problemen veroorzaakt, maar niemand lijkt te kunnen helpen om de oorzaak van dit gedrag aan te pakken.

Cirkel van generatiearmoede

Ons onderzoek laat duidelijk zien hoe de cirkel van generatiearmoede werkt. Kinderen groeien op onder moeilijke omstandigheden, waardoor ze op jonge leeftijd al een trauma ontwikkelen. De continue stress zorgt ervoor dat een kind zich minder goed kan ontwikkelen. Hierdoor gaan veel kinderen zich anders gedragen dan andere kinderen. In veel gevallen is het gedrag dat als probleem wordt gezien een vorm van een traumareactie. Omdat dit gedrag onvoldoende begrepen wordt, worden kinderen anders behandeld, met sociale uitsluiting tot gevolg. Deze uitsluiting leidt vervolgens weer tot minder kansen. Minder kans op een passende opleiding, op een passende baan en minder kans op de juiste ondersteuning. Dit alles vergroot de kans dat de cirkel zich herhaalt in volgende generaties.

De cirkel doorbreken

Om generatiearmoede te doorbreken moeten we als samenleving anders leren kijken, zonder oordeel. Er moet dus niet worden gedacht vanuit impliciete oordelen over gedrag, maar interventies zouden zich moeten richten op het verbeteren van de leefomstandigheden en het signaleren en waar mogelijk voorkomen van trauma. Wanneer er op deze manier gekeken wordt naar het probleem generatiearmoede en de randvoorwaarden voor een effectief systeem van hulp worden gerealiseerd, richten interventies en hulp zich meer op het bestrijden van oorzaken van armoede. Alleen op die manier kunnen álle mensen een eerlijke kans krijgen en kan de cirkel van generatiearmoede worden doorbroken.

Bekijk het rapport 'De cirkel van generatiearmoede'

Podcast 'Generatiearmoede uitgelegd'

We hebben een podcast gemaakt over de cirkel van generatiearmoede. Beluister deze via Spotify of via onderstaand mediabestand.